KINGDOM OF LESOTHO
ELEVENTH PARLIAMENT NATIONAL ASSEMBLY
Daily Hansard (Official Report)
FIRST SESSION
THIRD MEETING
Tuesday, 17th October, 2023
(Unrevised)
ASSEMBLY CHAMBER
Tuesday, 17th October, 2023
[The House assembled at 2:30 p.m.]
[RT. HON. MR. SPEAKER in the Chair]
PRAYER
[The Chaplain Led the House in Prayer]
COMMUNICATION FROM THE CHAIR
Order! Litho tse Khabane, maobane ho etsahetse lintho tse sa tloaelehang, tse mpehileng bothateng, tse ka amahanngoang le tšireletso le tšireletseho ea Litho tse Khabane le basebeletsi ba mona Paramenteng.
Ha ke na tsebo e phethahetseng ea hore na ho ne ho etsahala eng, e ne e le mang ea ikarabellang tabeng tsena fela ke bone hore li etsahetse hobane tse ling li etsahetse ho ’na, tse ling li etsahetse ho batho bao ke sebetsang le bona.
Ke fumane tlaleho, eo joalokaha ke supa ekanna eaba ha e-s’o ka e nka tšobotsi e ntle. Ho na le koloi maobane e ileng ea fihla ea paka mane keiting ea Paramente eaba e koala keiti eo. Koloi eo e le ea sitisa Maparamente a mang a neng a kena, ke bone eka le likoloi tse ling e ne e le tsa Matona tse ileng tsa sitisoa ho kena. Che, kamor’a nakoana koloi eo e ile ea tloha eaba hoa tsamaeha. Fela ke hlokometse lintho tse amanang le lintho tsa mofuta ono tse sa tloaelehang, mohlala ke fumane hore ho ne ho e na le ntho ekang morero oa hore ebe ho ile hoa koaloa Ntlo ena eaba re hloloa ho kena ka mona ho tla etsa mosebetsi [Liatla].
Joale, ntho ena e ile ea ntšosa ke le Mookameli mona. Le ’na ha ke se ke tsoa mosebetsi o felile, ke fumane likoloi tse ngata feela tse pakileng ho tloha hona keiting mona ho ea tsoa tlaase ho junction eane e tlaase, ehlile u bona hore ehlile ho thata ho feta, likoloi li hlile li emisitsoe, ekare re tšoeroe poho kamoo u ka chong kateng.
Ke hlokometse hore le Motlatsi oa Motsamaisi oa Lipuisano le eena ka nako e fapaneng o ile anna a fumana bothata bo tšoanang. Ke ne ke nahanne hore Ntate Clerk o tla tseba ho araba empa ke fumana hore le eena o nea ntse a e na le bothata bo tšoanang.
Ho na le ntho e etsahalang eo re sa e bolelloang. Mona Paramenteng haeba litaba li le teng, ka tloaelo li qoqoa le Mongoli oa Paramente, Clerk, haeba li le boemong bono li ka ba tsa buua le Motsamaisi oa Lipuisano, fela ha ho ea etsahala joalo, fela teng ho hlakile hore ho na le ntho e neng e etsahala maobane ekanang eaba ke ntho e kholo joale eo ‘na ke le motho ke tšabelang Maparamente le batho ba sebetsang mona hore e tle se ke ea re ha re re hepu! Ra fumane ho se ho etsahetse lintho tse mpe haholo.
Ha ke le bolelle Maparamente a haeso hore, hoja boemo e ne e se bona bo tsamaeang le litaba tsa vote of no confidence joalo-joalo, I was personally very tempted to close the sittings of the House ele hore ba ikarabellang ba ke ba tl’o re bolella hore na re fositse kae, na ho etsahala joang, ho na le ntho e ‘ngoe eo re sa e tsebeng [Liatla]. Empa hee kaha joale re ka har’a litaba, re ka tloha ra baloa ka tsela ekang lebaka ke hoane kapa hoane. Ka lebaka lena ha ke na le ho leka hore ho koaloe tulo ea Nlto [Liatla].
Fela ke ne ke tšoanetse hore ke bue taba eno hore ruri-ea-‘maruri ke tšabela Litho tsa Paramente le Basotho ba sebetsang Paramenteng mona. ke batla taba eno le e tsebe hobane ha ke hlile ha ke tsebe hore na ho ne ho etsahala eng, ‘me ha e-s’o buue le ‘na taba eno. E se e le 24 hours, ha e-s’o qoqoe le ‘na taba eno, ke ntlha ea pele.
Ntlha ea bobeli ke eo ke e fumaneng metsotso e ka bang ‘meli pele ke tla ka mona ka Ntlong, ke e ngotsoeng ke Honourable Dr. Mahali Phamotse, Member for Matlakeng) ele tšisinyo e potlakileng ea ho emisa Tšebetso ea Ntlo ka lebaka la Taba e Potlakileng ea Sechaba (Urgent Matter of Public Importance) ho latela Standing Order No. 29. Eona e baleha ka tsela e latelang:
Honourable Dr. Phamotse o kentse kopo ea ho ema ka Standing Order No. 29. Joalokaha le tseba, leha e ka ba Liparamenteng tse fetileng ho ne ho tloalehile hore ebe Batsamaisi ba Lipuisano ba tla qhela Standing Order No. 29, ‘na haesale ke ntse ke se amohela, ‘me le kajeno ke amohetse kopo ena ea Dr. Phamotse [Liatla].
Leha ho le joalo, kaha ke fumane litaba tsena only two (2) minutes before I came into the House, I am going to suspend the House for an hour and ten minutes (1hr10mins), ke e’o hlahloba litaba tsena hantle, re nepe. Ho thata ho ’na hore ke hane litaba tsa moqoqo oo ho thoeng o bohlokoa empa le teng ha ke batle ho fosa [Liatla].
House suspended at 2:50 p.m. and resumed at 4:14 p.m.
RT. HON. MR. SPEAKER: Order! Honourable Members, ha re tla qetella re entse khefu ke hobane ke ne ile ka re ke fumane kopo ea Mohlomphehi Dr. Mahali Phamotse based on Standing Order No. 29 that you are very familiar with hobane hase khetlo la pele re kena ka hare ho motion ona. Ka tšepo ea hore le se le tseba Standing Order No. 29 sena kea mo mema Hon. Dr. Mahali Phamotse hore a kope Ntlo hore e mo lumelle ka taba ena (ask the leave of the House)
Ntlha ea tsamaiso, Setho se Khabane Advocate Rakuoane.
HON. ADV. L. RAKUOANE (PR): Ke lebohile, Mohlomphehi. Ke ne ke re feela
Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano a hlake kapa a re hlakisetse hore o re ho Standing Order No:29 (3) where the Speaker is satisfied, joale re tsebe hore he is satisfied. Now he is asking (b). Ke hore ke ne ke re e be on record ho se ke hoa thoe a eme feela hobane o ema ha Speaker is satisfied. So, the Honourable Speaker must say; “ I am satisfied, therefore a ka tsoelapele”. Ke ne ke re feela e be on record taba eno, Mohlomphehi. Ke ne ke bua holim’a Standing Order seno feela, ha ke na litaba tse ngata, Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano.
RT. HON. MR. SPEAKER: Honourable Members, Mohlomphehi Setho se
Khabane, u n’o thusa Speaker ha se le tsietsing eseng ha se se tsietsing. Kannete, Mohlomphehi, u nepa haholo ha u thusa Speaker ha se le tsietsing empa mo thuse haa le tsietsing [Liatla]. Pele a etsa khefu, Speaker o itse;
“Hoo e leng tloaelo ke hore ebe li-Speaker li tla hana taba ea Standing Order No: 29. ’Na ke se ke ile ka e amohela, lekajeno kea e amohela” [Liatla].
Setho se Khabane sa Matlakeng, u ka tsoelapele.
MOTIONS FOR ADJOURNMENT
DEFINITE MATTER OF URGENT PUBLIC IMPORTANCE
HON. DR. M. PHAMOTSE (Matlakeng): Kea leboha, Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano. Ke ema mona, Mohlomphehi, ho kopa Ntlo ena e Khabane;
Ho ntumella ho kenya Tšisinyo e Potlakileng ea ho Emisa Tšebetso ea Ntlo ka lebaka la Taba e Potlakileng ea Sechaba – Urgent Matter of Public Importance ho latela Standing Order No. 29. Ke kopa ho ema ka ntlha e potlakileng eleng polelo e nyarosang eleng teko ea ho fanyeha Molao oa Motheo e baliloeng ke Baokameli ba Litsi tsa Tšireletso ho Television ea Lesotho.
Mohlomphehi, taba ena eo ke sisinyang kopo ena eaka ke hore e amana le litaba tse hlokolosi haholo…
RT. HON. MR. SPEAKER: Setho se Khabane sa Matlakeng, kapa mohlomong le ’na ha kea hlalosa hobane ke Standing Order se sa tloaelehang. Leha re se re ile ra tsamaea holim’a sona, mothati oa pele ke oo Setho se Khabane Mohlomphehi Rakuoane a neng a bua ka oona eleng mothati oa hore Speaker se hlahlobe ’me se amohele kapa se hane, re fetile ho oona. Mothati o hlahlamang ke oa hore Setho se Khabane se kope Ntlo ena e Khabane hore e lumele hore se teke litaba tsena. Joale, mothati o hlahlamang ke oa hore Speaker se botse Ntlo hore na eea lumela. Joale, ha Ntlo e lumela ho kenoe litabeng joale, taba e qoqoe. Ha Ntlo e hana, ke phetho ho felile. Kahona ke lumela hore u hlaketsoe hantle hore re mothating oo uena u kopang hore Ntlo ena e Khabane a amohele hore u teke taba. Tsoelapele, Mohlomphehi.
Ntlha ea tsamaiso, Honourable Member for Makhaleng.
HON. M. S. LEHATA (Makhaleng): Honourable Speaker, ha ke re le hore Setho se Khabane sa Mtlakeng se fositse tsamaiso esita le Setulo ha ho na phoso e etsahetseng tsamaisong ea Ntlo. Fela ke ne ke kopa hore ruri re sirelletsoe re le Litho tsa Ntlo ena e Khabane. Ntlo ena e buleloa hore bophatlalatsi bo kene ka hare bo phatlalatse litaba tseo re li buang ka mona. Joale, ha bophatlalatsi bo etsa misuse ntho tseo e seng tsona against Honourable Members, bo etsa hore li etse compromise our participation [Litšeho le Liatla].
Mohlomphehi, ka Ntlong ena e Khabane, you are the Honourable Speaker, ho na le Litho tse supang li-point of order. ’Me ke eme ka Ntlong ena e Khabane ka bua maobane. Ha ho na Setho se Khabane se ileng sa bua ka point of order against me esita le sona Setulo ha sea etsa. Empa the social media ka nq’ane e hlahisa eka ke ntse ke etsa tjena [Setho se Khabane sa etsitsa motho ea sa tsitsang haa eme] [Lerata]. Mohlomphehi, honestly ha u batla political mileage e cheap, rea e tseba.
Kahona ke ne ke re Litho tse Khabane u li sireletse ka hore ho se ke haeba joalo. Phafa ea ka eona e moraeng banna ba heso le basali ba heso [Liatla le Lerata]. Nka bilika hahlano phafa eona e moraeng [Liatla le Lerata].
RT. HON. MR. SPEAKER: Honourable Members, Setho se Khabane sa Makhaleng se re, “empa social media eona e nkuka ke ntse ke etsa tjena [Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano a etsitsa motho ea sa tsitsang haa eme] [Litšeho] u n’o etsang?
HON. M. S. LEHATA: What they have done, ba nka my movement ha ke bua ba o etsa track butlenyana, ba u liehisa ebe ekare ke noele joala, which is good for the political goal ea bona, Mohlomphehi [Lerata] Empa ke buile ka Ntlong mona TV
Lesotho e le teng, there is a record ntho eno ha e eo ha ho bapala live le ntho eno e entsoeng. Ke ne ke re Honourable Members should be protected. Kea kholoa taba ea the cyber security has to be addressed e le hore Maparamente a tsebe ho sireletseha hore a tle a etse participate hantle.
Ke eona my concern eo ke neng ke re re kopa ho sirelletsoa. Batho ba ketso tseno Paramente e lokela hore e shebe e sireletse Litho tsa hau hobane Setulo ha sea bona ntho eno e joalo. Kahona ha e sebelisoa hampe against Honourable Members, ke kopa Setulo se re thuse hore re be protected, eleng eona ntho eo ke e buang feela hore we need your protection against the social media. Hantle re na le tokelo ea hore re ka re ha re batle media in this Honourable House, re ka ikoalla but hobane Paramente ke ea sechaba, ehlile it is open for the public to see but not for the public to see false information [Liatla]. False information does not last, ’nete eona ha e patehe. Ha re eeng bathong [Lerata]!
RT. HON. MR. SPEAKER: Honourable Member, joale kea e utloa taba eo u e bolelang. Ke hore u re hase ’nete hore u entse joalo fela joale ho ile ha sebetsoa ka tsela e hlahang eka o entse joalo. Ka tsela e joalo, kea kopa, le batho ba nang le litsebo tse khethehileng haeba ba ka tseba hore banne ba etse joalo, ha re beng le Paramente e monate a tsamaeang holim’a tsela ea ’nete. Re itlalehele litaba ka tsela eo li etsahetseng kateng. Eleng hore kea utloa Setho se Khabane kahona ke beha khalemelo litabeng tseo.
Point of Order Setho se Khabane Moshoeshoe.
HON. N. MOSHOESHOE (PR): Kea leboha, Mohlomphehi Motsamaisi oa
Lipuisano. Ruri re se re na le selemo le rona ba qalang ho fihla Paramenteng mona re le teng feela kea kholoa re tla lula re ithuta. Ka hona ke ne ke re nke mpe ke utloisise hore na ebe ehlile ho ea nepahala ka tsamaiso ea Paramente hore ha batho ba kantle ho Paramente ke bona eka ba ntlatlapile, kea hlokomela hore technology e bohlale morao tjena, ba ka ’na ba ntlhahisa ke ntse ke bua ka Paramenteng ka mona ke sa fasa tie feela ke ntse ke e fasitse.
Potso ea ka ke hore na ehlile hoa nepahala hore e tl’o ba seboko seo ke se behang ka Paramenteng? Re ne re le ka mona ka Ntlong e Khabane kaofela, hantle ke ntse ke hlokomela hore technology ha e ntse e ea pele e ntse ekanna ea ntlhahisa ke bua ke se na tie haeba technology e ka sotha lintho hakaalo, na ehlile ekaba taba eo ke reng ke namoleloe ke Ntlo e Khabane hore joale mocha ea tsoang Limkokwing University of Technology mola o bohlale hoo a ntlhahisitseng ke sa fasa tie eaba ke e etsa taba ea Ntlo e Khabane kapa ka e etsa joalokaha eka ke molato oa Litho tse Khabane tse ling tseo ke sebetsang le tsona hore joale ke hlahile ke se na tie?
RT. HON. MR. SPEAKER: Order Honourable Members, Che, Setho se Khabane, ke bona eka mohlomong ha ua utloa hantle the ruling of the Speaker. Ke hore batho ba teng ka har’a Paramente ekaba ke Litho tse Khabane kapa ke baeti who have been given free access to the dealings of the House, ba qobe ho etsa joalo. Ntle lehaeba ho ka ba le mokhoa oa hore batho ba sieo Paramenteng mona ba be le mekhoa e meng joale ea hore ba ka tseba ho nka lifoto ba le sieo mona. Empa ruling eona ke hore batho ba heso re le ka Paramenteng in the Well of Parliament, re le outside kapa re le baeti ha re qobeng to falsify information, ke eona ruling eno [Litla].
Ntlha ea tsamaiso ka Setho se Khabane sa Qeme
HON. S. HAKANE (Qeme): Kea leboha, Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano. Taba eaka, Mohlomphehi, ke hore…
HON. M. S. LEHATA: Point of order. Setho se Khabane sa Mafeteng se u sirile ha u bone Setho se Khabane se buang. Ke ne ke re Mohlomphehi Mafeteng a khutlele moo a lulang teng, o sirile Speaker.
HON. S. HAKANE: …Setho se Khabane sa Makhaleng, se ntšitseng ntlha ea sona ea tsamaiso ke utloa se supa banna le basali ba habo ebile se bontša hore phafa ea sona e ka moraeng. Joale, kea kholoa ha Setho se Khabane sa Makhaleng se ne se ka re bontša ka mona ka Paramenteng hore na banna le basali ba habo ke bafeng, a be a behe phafa eno ea hae e ka moraeng mona re ke re e bone ka pele ho Ntlo ena e Khabane. Haeba ha e eo ntho e joalo ke kopa hore a hule mantsoe ano [Lerata].
RT. HON. MR. SPEAKER: Ke kopa hore u ke u phete hape Setho se Khabane, ehlile ha kea utloa hantle hore na your point of order na ke efeng.
HON. S. HAKANE: Kea leboha, Hon. Speaker, ka mokhoa oo ke neng ke phahamisitse lentsoe empa ho bonahala ho e na le Bahlomphehi ba nang le mantsoe a maholo ho feta laka. Empa e re ke qale litaba tsa ka, Honourable Speaker. Ke ne ke re Setho se Khabane sa Makhaleng ha se ntša ntlha ea sona ea tsamaiso, ke utloile se supa ka menoana banna le basali ba habo ka mona ka Paramenteng. Joale, hape se bua ka phafa ea sona e ka moraeng. Kahona k… RT. HON. MR. SPEAKER: Phafa e etsa joang?
HON. S. HAKANE: Phafa ea hae e ka moraheng. Joale, ke re Setho se Khabane sa Makhaleng se ke se ntše phafa eno hape se re bontše banna le basali ba habo bao a tl’o ba shapa ka phafa eno ka Ntlong ka mona, a e behe mona, re e bone. Haeba phafa e joalo ha e eo, Setho se Khabane se hule mantsoe ano [Lerata].
RT. HON. MR. SPEAKER: Setho se Khabane, u tšaba phafa [Litšeho le Lerata]? Che, puong ea Paramente le puong ea lipolotiki ka kakaretso, ehlile o bua ka phafa e moraeng. Kutloisiso e eabe e le hore ke phafa ea lipolotiki joalo-joalo. Moo ke sa utloang hantle Setho se Khabane, ke batla ho utloa hantle hore na banna ba heno le basali, ho na le ntho eo ke sa e utloang mono hantle hore na ho thoe’ng?
HON. M. S. LEHATA: Honourable Speaker, I talked about banna le basali ba haeso but not addressing Honourable Members. Ke ne ke bua le banna le basali ba haeso ba ka ntle empa …
RT. HON. MR. SPEAKER: Ha kea utloa hantle hona mono, u re ke basali ba heno ba etsang joang?
HON. M. S. LEHATA: Ke re basali ba heso ba ka ntle ho Paramente, ke ne mpa ke mpuela hore banna ba Makhaleng le basali ba Makhaleng ba ntlisitseng moo ba tsebe hore ke tšoere phafa empa leha ho le joalo, Honourable Speaker, honestly ’na ke le motho ha ke na bothata le the Minister of Finance, Minister of Law and Justice ha ke na bothata ba hae, Minister of Communications and Science and Technology. Joale ha ke fihla mola lekaleng la Health ho Ntate Mochoboroane kea shoa kea ikepela. Ke batho bao ke ba hlomphang, Mohlomphehi, kea leboha.
RT. HON. MR. SPEAKER: Kea leboha, ke utloile. My ruling ke hore ha ho hobe hakaalo-kaalo, ho ne ho e na le ntho eo ke e tšohileng empa kea utloa hore ha ho hobe haholo Setho se Khabane. Kahona ke ne ke re taba eo re e lale ka ’mele. Setho se Khabane sa Matlakeng [Lerata]. Honourable Members, kannete taba ena ea lebitso lena le ntseng le hoelehetsoa ke ile ka e utloa maobane, ’me ka ’nete ka e lala ka ’mele fela ke ne ke ntse ke utloa hore ekare ke lebitso la motho, eo e ka ’nang eaba ha se Setho sa Ntlo ena e Khabane. Joale, ka lebaka leo ke kopa ho etsa kopothapeli ho lona Litho tse Khabane hore che re ile ra e utloa maobane empa ka tlohella empa kea le rapela, ha re hle mpe re hlompheleng Letona le Khabane le lona botho. Ke ne ke mametse hantle ha Setho se Khabane sa Makhaleng se bua ka matla hore ha re lumelloeng hore re be Litho tse bohlokoa tsa Paramente tse ka buang litaba ka Paramenteng ka mona. Kahona ke ne ke re le eena ke mpe ke mo kopele joaloka Litho tse Khabane. Tsoelapele, Mohlomphehi Letona le Khabane.
HON. M. MOLEKO (Minister of Natural Resource): Thank you, Honourable
Speaker. My point of order is this; I will ask it in a form of question. If Reforms are the most important thing that this country needs, why are we discussing anything else and saying it is more important than Reforms? If Reforms are what this Basotho Nation needs, why are we discussing anything else?
RT. HON. MR. SPEAKER: Honourable Minister, taba ena eo u e botsang ke ntho e bohlokoa haholo Sechabeng sa Basotho. Eleng hore it is a responsible thing to do ha u sa hlakeloa ke hore na hobane’ng re ntse rea koa le koa fela taba e le ee. Empa e le hore e na le pale ea eona. Re mona moo re leng teng kajeno hobane re tsamaile tsela e telele e sitisitseng hore litaba tsa li-reform li tsoelepele. Boholo ba tsona ua li tseba, history eno e ka phetoa, big attempts were made to focus on reforms empa qetellong re ile ra tea kalala. Mohlang monyetla o hlahang feela e tla sala e ntse e le our top priority taba eo [Liatla].
Ntlha ea tsamaiso, Honourable Lemphane.
HON. M. LEMPHANE-LETSIE (PR): Kea leboha, Mohlomhehi Motsamaisi oa Lipuisano. Ke ema ka ntlha ea tsamaiso, Mohlomphehi, ebile mohlomong e le hore ke u kope thuso e le uena Motsamaisi. Re na le ho rongoa ke Paramente ho ea phetha mesebetsi e fapaneng ea Paramente. Tebello ea ka ke le Setho ke hore ha motho u se u rongoe ke Paramente ho ea phetha mosebetsi oa Paramente, ho ee ho be le litsiane tse tla nthusa hore moo Paramente e nthommeng teng ke tle ke se ke ka tlontloloha. Empa, Mohlomphehi, ho se ho etsahetse taba eo ke bonang e se e se monate. Kahona e se e nkile nako e telele haholo joale e etsahala eka e etsahala ka khethollo.
Ho ile ha e ba le hore ho be le Litho tsa heso tsa Public Accounts Committee tse ileng tsa rongoa ke Paramente eare ha li se li rongoe li ile tsa fuoa molaetsa oa hore li tle li phethe thomo eo ea Paramente ’me litsiane tsa tsona li tla ba teng ha li fihla moo li neng li ronngoe teng. Empa ruri, Mohlomphehi, taba eno e bakela Litho tse Khabane tsitsipano ha li tsamaile ka tebello eo ebe joale ha e phethahale. Ke bua tjena Mohlomphehi, hobane ke bona ke fumana molaetsa mona ho e na le Litho tse Khabane tse ileng tsa tsamaea, e se ebile e le beke ea boraro ba khutlile leetong leno empa ba e-so fumane litsiane tseo. Kahona ke kopa hore u mpe u kene lipakeng, u
re thuse hobane ba bang ba neng ba tsamaile le bona ba se ba ile ba fumana litsiane tseo. Joale, e se eka ke tšekisetso kapa ke khethollo ho ba bang. Kea leboha, Mohlomphehi.
RT. HON. MR. SPEAKER: Setho se Khabane, taba ena eo u buang ka eona ehlile e teng, ke se ke e bone e etsahala makhetlo a mangata hore batho ba tsamaileng ’moho ba khutla ’moho ebe ba bang litsiane tsa bona lia tsoa empa tsa ba bang tsona ha li tsoe. Tabeng ena ea hau bopaki bo teng bo hlakileng hore ehlile taba ena e etsahetse, u bua taba ea ’nete. Ofisi e ntse e sebetsa ka matla a maholo ho leka ho etsa hore ho se ke haeba joalo. Ha batho ba ile ba tsamaea ba sebetsoe hantle ka mokhoa o tšoanang. Ke bua le Clerk to the National Assembly, o re eena ha bona ba bang ba fumane o nahanne hore kaofela ba fumane, o qala ho fumana kajeno hore ehlile ba bang ha ba fumana. E leng hore e tla sebetsoa Setho se Khabane, taba ena hobane ke taba e utloahalang. Setho se Khabane sa Matlakeng.
Ntlha ea tsamaiso, Honourable Khahloe.
HON. M. KHAHLOE (PR): Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano, ke kopa hore u ntšoarele hobane moraonyana mane ha re ntse re beha balula-litulo ka mona ba liPortfolio Committee ke ile ka eba litsebe kapa ka lahleheloa ke morethetho. Mohlomphehi Moetapele oa HOPE ‘M’e Lemphane-Letsie mane o nkhopolits hore na hobane’ng Molula-Setulo oa Public Accounts Committee e ka ba karolo ea ‘Muso [Liatla]. Ha ke e-s’o bone motho e ba sebapali ebile e ba referee [Liatla le Lerata]. Joale, Mohlomphehi ke kopa hore u ke u nthuse tabeng eno. Haeba ho na le moo nkileng ka lahleha. Ke theohe Mohlomphehi? ke bona eka ha u sa nkutloa ho se ho le lerata haholo [Lerata]. Kea leboha Mohlomphehi [Lerata].
RT. HON. MR. SPEAKER: Honourable Members, Litho tse Khabane, Litho tse Khabane, Honourable Members order, order Honourable Members. Kannete Setho se Khabane, e itse ha u qeta ho qala feela eaba lerata leo ke sa utloang hohang hore na u ne u re’ng. Kea mo kopela, Honourable Members, a ke le mo fe sebaka sa hore a bue le tle le utloe point of order ea hae re tsebe ho araba [Liatla].
HON. DR. M. PHAMOTSE: Honourable Speaker, ke se ke bile ke bua kapele. Mohlomphehi, ke kopa leave of the House;
Ho kenya Tšisinyo e Potlakileng ea ho Emisa Tšebetso ka lebaka la Taba e Potlakileng ea Sechaba – Urgent Matter of Public Importance ho latela Standing Order No. 29. Ke kopa ho ema ka ntlha e potlakileng eleng polelo e nyarosang eleng teko ea ho fanyeha Molao oa Motheo e baliloeng ke Baokameli ba Litsi tsa Tšireletso ho Television ea Lesotho.
HON. M. A. NTŠEKHE (Mphosong): Ntlha ea tsamaiso Mohlomphehi!
RT. HON. MR. SPEAKER: Tsoelapele Setho se Khabane sa Mphosong
HON. M. A. NTŠEKHE: Kea leboha, Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano. Kannete ruri ntlha ea tsamaiso eo ke emang ka eona ke ena. Ka letsatsi la ho qetela ha re ne re le Paramenteng mona, re koala Paramente hoe a phomolong ea Mariha, hona le Setho sa Ntlo ena le ha ke se ke sa hopole hantle hore na e ne e le Mohlomphehi mang, ea kileng a ema ka ntlha ea tsamaiso ea ho se sebetse ha libuelahole [micro-phones] tsena tseo re li sebelisang ka hare ho Ntlo ka mona. Setulo se ile sa mo tiisetsa hore ka nako eo Ntlo e buloang, re tla fumana bothata bona bo se bo lokisitsoe.
Ehlile ke ngongorehile hobane ke se sebelisoa sa bohlokoa sena ka hare ho Ntlo le ha se re nyahamisa. U’a bona hona joale ha ke tlameha ho bua ke emisa Bahlomphehi ba moleng oa setulo oo ke leng ho oona kaofela hore feela ke fumane sebuela hole se sebetsang. Kannete ruri taba ena ha e monate. Li ntse li sa sebetse kaofela tse neng li ntse li sa sebetse. Ke na le pelaelo ea hore ebe mohlomong Setulo se ile sa lebala taba ena ea bohlokoa eo ho neng ho tšepisitsoe hore e tla be e sebelitsoe. Ka hona ke kopa ho utloa hore taba ena e hakae, hobane e ea nkama, ‘na le Bahlomphehi ba bang. Kea leboha.
RT. HON. MR. SPEAKER: Setho se Khabane, ke fumana hore taba ena eo u buang ka eona, botšehetsi ke ba project ea African Development bank e ntseng e tsamaisoa le project eaE-Governance, e ntseng e thusetsoa le ho tsamaisoa ke Letona le Khabane la Communications Science and Technology. Specifically tabeng ho ne ho ile ha ba le a tendering process empa ha fumaneha hore specifications were not accurate eaba ho etsoa retender. Ka lebaka lena taba eno on the bases of the promises e neng e entsoe pele, ho ea bonahala hore joale re sa le morao. Ka hona mahlakore o`hle a amehang including the Minister of Communications, le bohle kaofela ba ka har`a taba eno, they are doing everything to push hore ho etsoe deliver these equipment, e joalo taba ena. Setho se Khabane sa Matlakeng.
HON. DR. T. P. MOROKE (Matala): Point of order!
RT. HON. MR. SPEAKER: Setho se Khabane sa Matala.
HON. DR. T. P. MOROKE: Kea leboha, Mohlomphehi Motsamaisi.
HON. DR. M. PHAMOTSE: Kea leboha, Mohlomphehi.
RT. HON. MR. SPEAKER: Ntšoarele Setho se Khabane sa Matlakeng, ho ile ha ba le point of order ka Setho se Khabane sa Matala.
HON. DR. T. P. MOROKE: Mohlomphehi ke ne ke re lebitsong la ho ba bacha re na le selemo re le teng, re ile ra ithuta nakong e fetileng hore ha sessions li nka nako e telele tjena, re ee re be le khefu ea tee. Joale ke re na nako eno e sebetsa ha ho le joang [Liatla].
RT. HON. MR. SPEAKER: Honourable Member for Matala, taba eno ke ea ‘nete. Empa kajeno ka hore re ile ra ba le an hour and 10 minutes break, ho bonahetse re ka jella Ntlo nako ea eona ea hore e etse mosebetsi. Ka lebaka lena re ile ra etsa qeto ea hore re ke re e bee molatsa hanyane taba eo ea khefu ea tee. Ke ne ke utloile eka Setho se Khabane sa Matlakeng se ne se se se beile kopo ea sona.
HON. MEMBER: Ha a e-s’o e behe.
HON. MEMBERS: O e behile.
RT. HON. MR. SPEAKER: Honourable Members, Honourable Members, the Honourable Members, hoo eleng ‘nete ke hore Setho se Khabane sa Matlakeng se ne se se se behile kopo, se bile se itse ache ke se ke beha hakhutšoanyane haholo joale. Ha ke hopotse Ntlo ka the matter which she proposed that this matter be debated;
“Tšisinyo e Potlakileng ea ho Emisa Tšebetso ka lebaka la Taba e Potlakileng ea Sechaba – Urgent Matter of Public Importance ho latela Standing Order No. 29. Ke kopa ho ema ka ntlha e potlakileng eleng polelo e nyarosang eleng teko ea ho fanyeha Molao oa Motheo e baliloeng ke Baokameli ba Litsi tsa Tšireletso ho Television ea Lesotho.
Tsoelapele Setho se Khabane sa Matlakeng.
HON. DR. M. PHAMOTSE: Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano…
HON. P. LESAOANA (Minister of Gender, Youth, Sports, Arts, Culture and Social Development): Ntlha ea tsamaiso!
RT. HON. MR. SPEAKER: Tsoelapele Letona le Khabane la Bacha le Tekano.
HON. P. LESAOANA: Mohlomphehi ntlha ea tsamaiso eo ke emang ka eona ke hore ka mona ha ho na metsi ka mona. Ka lebaka la hore ba bang ba rona maphelo a rona a se a entse rely on constant supply, kannete taba eno e bea bophelo ba rona tsietsing hore ebe metsi ha a eo ka mona. Ka lebaka lena ho tsoela-pele ka proceedings tsena tsa letsatsi lena, kannete maphelo a rona a tla ba tsietsing. Ha nka ka hopotsa Ntlo hanyane Mohlomphehi, on previous account e ee e re ha matloana a sa sebetse Ntlo e ee e koaloe [Lerata]. Taba ena ea metsi hore ebe ha a eo ka mona e tla re bea tsietsing rona ba bang ba hlokang ho noa metsi nako eohle. Hantle ke ne ke hlile ke a hloka joale ha a eo mane moo a fumanehang teng. Mohlomphehi ke kopa u mpe u nkhauhele kannete re be le metsi kapa mohlomong re koale.
RT. HON. MR. SPEAKER: Order! Honourable Members! Honourable Minister, ehlile ho na le concession ea hore metsi ha a eo ka mona. Ke bolelloa hore ho tla etsoa mekutu eohle ea hore ho fumanehe metsi. Ntlha ea tsamaiso, Honourable Member for Stadium Area.
Ho na le Setho se Khabane se ileng sa bontša bothata ba rona ba lithusa-lentsoe. Ho tla `ne ho etsahale hore Litho li bue li se moo li lulang teng ka lebaka la bothata boo, `me le se ke la makala. Tsoelapele, Setho se Khabane sa Stadium Area.
HON. M. A. TJABANE (Stadium Area): Ntlha ea tsamaiso eo ke emang ka eona ke hore Mohlomphehi Phiri o bontšitse hore ha re fihla ka mane ka li-toilet hore o nyameletsoe ke phone. Kea kholoa ke hore re ke re shebeng ka mona hore na phone ea Mohlomphehi ha e hlahe ka mona.
RT. HON. MR. SPEAKER: Ena ea litaba tsa ho lahleha ha phone ha li na ntlha ea tsamaiso.
Ntlha ea tsamaiso, Hon. Mofomobe.
HON. M. G. MOFOMOBE (PR): Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano, ho latela bohlokolosi ba taba ena eo Setho se Khabane sa Matlakeng a fumaneng tumello ea Ntlo ena, ke tšaba hore ho tle ho se ke ha bonahala eka boitšoaro-hlephi boo re bo boneng maobane bo etsoa ke ba neng ba ronngoe ke bana,[pointing fingers] e tle e se ke eaka ba ne ba ronngoe ke bona [Lerata].
HON. MEMBERS: Se ke ua re supa ka menoanoa.
HON. M. G. MOFOMOBE: Pelaelo ke hore ekanna eaba ba ronngoe ke bona ha ba korotla tjena. E tla senya moelelo oa taba ena hobane ha ntho e mpe e etsahetse, joale ho bonahala hona le batho ba sitisang Mohlomphehi Setho sa Matlakeng hore a behe taba, taba eno e tla baka bothata. Motho ha a ntse a futhumaletsoe hona joale, a bona masole a le ka ho eena, hona le nako eo masole a tlaba ka lehlakoreng lesele a ntse a itšoere ka tsela ena eo le e thoholetsang. [Liatla]
Boeletsi baka ho lona ke hore hoja la khutla moo hobane le re senyetsa li-institution tsena tse hauoeng ka thata ke the constitution ena eo li e tšoelang ka mathe letsatsing lena. It is important hore lona must be the protector of the constitution, eseng le tšehetse batho ba tšoelang constitution ka mathe. [Lerata]
RT. HON. MR. SPEAKER: Order! Honourable Members! Setho se Khabane, ntlha ea pele ke hore ehlile u e mong oa baetapele ka Ntlong ka mona. Hona le nako e `ngoe eo nkileng ka bua mantsoe ka Ntlong ka mona a reng “molao o tloha ntlokholo o ea ntloaneng”.
Ke ile ka bolela e le ha ho hlaha mantsoe ao ke neng ke utloa a le boima haholo joale a hlaha ho e mong oa baetapele. Re ne re ile ra lumellana, `me ka bua ka matla a maholo hore leha re le Maparamente re lekana, empa ho ntse hona le ba bang ba lokeloang ho hlonchoa ho feta ba bang. Ba bang ba bona ke baetapele ba li-party. Ehilile ba lokela ho hlomphuoa e le kannete, hobane ba boemong ba hlompho. Ke ne ke bone eka taba eno e ne e tsamaea hantle ruri. Ke ne ke bona Litho li utloisisa hore baetapele ba tsona ba lokela ho hlomphuoa ka harà Ntlo ena, ba se ke ba hobosoa. Even if there is a hackling, it should be in a responsible way.
Ke ne ke ntse ke mamelletse ruri, le hona ho tseba hore u se u na le nakoana e telele, Setho se Khabane u le ka Paramenteng ka mona. Ke tšana haholo ha u supa batho ka monoana. Ke tšaba hape ha u ntse u re, le etsa tjena, ha le etse tjena. U le motho e moholo, batho bana ba fihlang Paramenteng mona ba tla etsa joalo. Athe ba ne ba rutiloe hore ha u bua ka Paramenteng, u bua le Motsamaisi oa Lipuisano, ha u bue le Setho se seng. Ehlile mantsoe a hau u a lebisa ho Motsamaisi oa Lipuisano, `me u bua litaba tsa hau freely in no offensive manner.
Ke batla ho etsa kopo-thapeli ho uena, Setho se Khabane, hore u re baballele boemo bono ba tlhomphano le procedure e ka re thusang hore re tle re tsebe ho sebetsa hantle. Ke kopa eaka ho uena eo, eo ke e etsang ka bohlanka. Haholo-holo taba ea ho supa motho ka monoanoa, le taba ea hore le etsa tjena, le etsa tjena, ha le etse tjena, nka lakatsa haholo hore re khutlele hona mane. It is very easy, we can still make point of orders strongly, fela re ntse re tsamaea within the confines tsa listipulation tseo re lumellaneng ka tsona.
HON. M. G. MOFOMOBE: Ke hula monoanoa oa ka, fela ha ke hule hore masole aa sengoa. Masole a sa hlompheng constitution a re senyetsa naha.
RT. HON. MR. SPEAKER: Point of Order, Minister of Natural Resources.
HON. M. MOLEKO: Kea leboha, Hon. Speaker. Ke kholoa hore litaba tsena li bohlokoa tseo u qetang ho li bua. Re elelloa hore baetapele ba bang, haholo-holo Mohlomphehi Mofomobe o na le hore a etse li Public Statement…[Lerata]
Haeba moetapele a ka bua hampe ka Tona-Kholo a bua mashano…[Lerata]
RT. HON. MR. SPEAKER: Ak’u eme hanyane. Order! Honourable Members! Ke ne ke ile ka beha mantsoe ao ke ileng ka sebelisa mantsoe a kopo-thapeli. Re tsoeleng pele hantle. Re bue ha re supuoe ke Motsamaisi oa Lipuisano. Re mamele ba bang joalo kaha re ka rata hore le rona ha re bua ba re mamele. Honourable Minister, ke utloile qalong fela, eaba ho se hoba lerata haholo. Ha kea utloa ho hang na u ne u reng. Tsoelapele, Honourable Minister.
HON. M. MOLEKO: Kea leboha, Honourable Speaker. Ke re na ho ea nepahala hore re itŝoare hantle ka hare ho Ntlo ena feela ha re le kantle ebe re bua lintho tseo eseng ‘nete re etsa li-press release haholo ke bua ka batho bao eleng li-leader tsa liparty? Ehlile ho na le li-press release, li-WhatsApp tseo li-leader tsa li-party tse ling li ntseng li li tsamaisa hohle mona and li bua ka Mohlomphehi Tona-Kholo hampe ebile e le mashano. Ke re na ka ‘nete hoa nepahala kapa re ka hla ra bolelloa ka mona hore taba eno e emise.
RT. HON. MR. SPEAKER: Honourable Members, re Litho tseo ho thoeng ke Litho tse Khabane. Eleng hore mabapi le tabeng ea hau Honourable Minister, ke hore our behaviour and conduct inside this House and everywhere else, ebe boitŝoaro le liketso tseo ka tsela efe kapa efe li ke keng tsa hlabisa lihlong. Lipuo tseo re li buang le liketso tseo re li etsang e mpe ebe tse lumellanang le hore we are Honourable Members.
HON. PROF. N. L. MAHAO (PR): Ntlha ea tsamaiso, Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano!
RT. HON. MR. SPEAKER: Ntlha ea tsamaiso ka Setho se Khabane Prof. N. Mahao.
HON. PROF. N. L. MAHAO: Kea leboha, Mohlomphehi Motsamaisi. Kannete, Mohlomphehi, ke ema ke soabile haholo. Taba e tekiloeng ke Mohlomphehi Setho se Khabane sa Matlakeng, ke taba ea bohlokoa of national importance. Sechaba se re shebelletse ka ntle ka mane ha ho bonahala hore morero is to trivialise it ka ho etsa li-point of order tse reretsoeng feela ho sitisa hore taba ea bohlokoa hakana e tle e se ke ea qoqoa ka hare ho Ntlo ena [Liatla].
Ke hlile ke eme ka eona, Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano, hore kannete re leseng ho theolela seriti sa Paramente ena boemong bo tlaase haholo moo re balehang hore re ka qoqa litaba tse mahlong a sechaba esita le mahlong a lichaba tse ling. Ntho ena eo lehlakore le ka ‘nqa eane la ‘Muso le e etsang, Mohlomphehi, ke ntho e bitsoang filibustering. Ke ho senya nako hore taba e tle e se ke ea qoqoa. Haeba taba ea bohlokoa hakana e tla hlokeloa nako ea hore ebe e tla qoqoa ke Ntlo ena, motho u se u ipotsa hore na sechaba sane se re shebelletseng se nka re fetola Ntlo ena ea papali le moo re tŝoanetseng hore ebe re qoqa litaba tsa bohlokoa.
Hoja re Ntlo e itlhomphang, Mohlomphehi Motsamaisi, kannete le ka be le re lumella hore taba ena e tekuoeng e qoqoe ke Ntlo ena ho tloheloe ho etsoa li-point of order tseo morero oa tsona feela eleng ho sitisa hore ho buoe taba. Kea leboha, Mohlomphehi.
RT. HON. MR. SPEAKER: Order, Honourable Members! My ruling tabeng ena e likarolo li peli. Karolo ea pele, I completely agree with you Professor. Taba ea filibustering in Parliament is not acceptable, ha se ntho e ntle.
Point number two ke hore, I do not have even a year ke le Speaker. I have seen it three times in this House [Applause]. Ka lebaka lena, mohlomong ke hore kajeno re lumellaneng hore taba ena ha e ntle. Mohlomong kajeno re tla lumellanang hore ache, taba ena ehlile ha e ntle.
HON. B. KHESA (Senqu): Point of order!
RT. HON. MR. SPEAKER: Point of order ka Setho se Khabane sa Senqu.
HON. B: KHESA: Kea leboha, Mohlomphehi Speaker, ha u ile oa ntlhokomela. Ntlha ea tsamaiso eo ke emang ka eona ehlile e ikamahanya haholo le ka moo ba bang ba rona re le Litho ka mona re itŝoarang kateng. Ha ke lumele ho nepahala hore ebe Setho se Khabane Mohlomphehi Mofomobe ebe o itŝoere ka tsela eona ena [Liatla le Litŝeho].
Bonang, oa mo bona joale, Mohlomphehi? Ntho eo ke e bolelang ke eona ena. Hela uena! Hela uena! Hela uena! [Lerata].
RT. HON. MR. SPEAKER: Honourable Members, order! [Lerata] Order, Honourable Members! Honourable Members, ho na le mantsoe ao kea utloileng ao ke lumelang hore they are totally unparliamentary. Ke mantsoe a reng, ‘Hela uena’. A hlaha from two Members of the House. Setho se Khabane sa Senqu se ne se eme ka point of order. Empa ke ile ka utloa a se a ntse a re, ‘hela uena, hela uena’. Setho se Khabane Mohlomphehi Mofomobe o ne a sa khethoa ho bua. Empa le eena ke ile ka bona a se a ema a ntse a re, ‘hela uena’ [litŝeho]. Ua tseba kannete le ha re ka tŝeha, mantsoe ana are totally unparliamentary. Le bashanyana ha ba ka buisana joalo, ba ea loana. Le bashanyana naheng ha ba ka bua joalo ba haufi le ntoa ba tla loana. Joale ke ntho e etsahalang ka Paramenteng ka mona.
HON. MEMBER: Ha ba tsoele ka ntle ba e’o lona ehlile.
RT. HON. MR. SPEAKER: Joale, kea e khalema. Ke khalema these unparliamentary language e ka qetellang e isa to all forms of abuses and even violence. Batho ba bang ba hlabeha haholo o qetella a tsoa ka Paramenteng ka mona a sea e na le merero e seng metle feela re bone ha ntho e qala hona ka mona. Ka lebaka leo, kea le kopa, Bahlomphehi ba ka. Kea le kopa hore le haeba le sa utloane ka maikutlo, you are still Honourable Members. Hanyetsanang hantle le bontŝe phoso eo motho a reng, Mohlomphehi o etsa phoso ha etsa tjena le tjena. Eleng hore kajeno ha kena le hore mantsoe ano a huloe. Kea le bona hore lea chesa. Empa kannete ke kopa hore re boeleng temeng, Bahlomphehi ba ka, re etseng mosebetsi.
HON. B. KHESA: Kea leboha, ke khutlele temeng, Mohlomphehi Speaker.
RT. HON. MR. SPEAKER: Ha kea utlo hore na u itse eng, Setho se Khabane.
HON. B. KHESA: Ke ne ke ntse ke palame koano, Mohlomphehi. Platform e ne e ntse e le ea ka ha ho tla ba lerata.
RT. HON. MR SPEAKER: Ho joalo, Setho se Khabane. Hantle u ne u eme ka ntlha ea tsamaiso. Joale eaba le se le sa buisane hantle. Joale ea ba Speaker o kena lipakeng u ne u ntse u eme ka ntlha ea tsamaiso. Tsoela-pele, Mohlomphehi.
HON. B: KHESA: Kea leboha, Mohlomphehi Speaker. Ho tloha hona joale ke hula mantsoe ao a ‘hela uena’ ho Mohlomphehi Mofomobe, feela ke ntse ke re, Mohlomphehi, ntumelle hle, ka uena, u mpe u hate ka thata.
Ke makatsoa ke hobane Mohlomphehi kannete, u hlotse u mo bona Baetapele ba na ba rona o ba supa ka monoana feela a ntse a ba bona. Rea mo kopa hle a re hlomphele Baetapele ba rona re tle re tsebe ho mo hlompha. Ke makatsoa ke ho bona Baetapele ba ka ho lehlakore leno la bohanyetsi ba le pel`a hae bantse ba bula mahlo hanyane ba a koala [litŝeho]. Ba sa re letho ho eena ebile ha a ntse a etsa lintho tsena ba mo opela liatla. Joale ke ipotsa hore na ba utloa ntho ena eo Mohlomphehi Mofomobe a ntseng a e etsa ho Baetapele ba bang ba e bona e le bohlokoa ha kae [lerata]. Ho makhetlo ke e bona e etsahala e be Litho tse pel`a hae ha li re letho. Joale ke enoa o ipuela feela u sa mo fa. E se e ntse e le pontŝo ea hore na o sebetsa litaba tsa hae joang, ho sa hlomphe Ntlo ena ‘moho le uena, Mohlomphehi [Liatla le Lerata].
Taba eona ena ea hore o eme o ntse a bua a re u mo khalemelle motho enoa, ke mo kopela hore u mo kope ho tsoa ka hare ho Ntlo ena ha ele letsatsing lena [liatla] [Lerata]. Kea leboha, Mohlomphehi [Lerata].
RT. HON. MR. SPEAKER:Honourable Members, ke mametse. Ke mametse hantle litaba tsa Setho se Khabane, ke li mametse hantle [Lerata]. Honourable Members, e ne e le moo ke reng ke mametse hantle…. [Lerata]. Honourable Members, e ne e le moo ke reng ke mametse Setho se Khabane sa Senqu hantle. Ke mo utloile hore o lla ka Setho se Khabane Mohlomphehi Mofomobe ‘me mantsoe ao a abuileng kea mametse. Nothing in his words was unparliamentary [Liatla]. O llile ka eena hore boitšoaro ba hae bo tjena ha bo amohelehe joalo-joalo [Lerata].
Joale, ke re maobane Setho se Khabane ‘M’e Senauoane o ile a ema ka ntlha ea tsamaiso a belaela ka tsela eo Letona le Khabane le apereng ka eona, a lla ka eena ka Paramenteng ka mona. A re Letona le itseng ha lea apara ka tsela e amohelehang. Taba eo ea qetella e fihlile moo Letona le ileng la tlameha ho tsoa. E leng hore mona moo ke leng hona teng ha Setho se lla ka se seng ha ho phoso, phoso ke h’a sebelisa puo e sa amoheleheng. Mono teng ha ke amohele hohang feela ha e le taba eona ea ho lla ka setho se seng ke utloa e etsahala linako tsohle ka Paramenteng ka mona. Joale ke ne ke re that is my way. Point of order, Setho se Khabane sa Mechechane.
HON. J. LEKUNYA (Mechachane): Kea leboha, Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano. U ile ua re phomotsa mona, Ntate, nako e etsang hora le 10 minutes ‘me u re u il’o imamella kopo ea Setho se Khabane sa Matlakeng eo u neng u re u belaela hore ke ntlha ea bohlokoa ‘me its of National interest.
Ke soabile, Honourable Speaker, hore ho ne ho na le business of the day, the business of the day e behelloe ka thoko hobane u file Setho se Khabane ka ntlha ea sona ea bohlokoa hore e tlil’o qoqoa ke Ntlo. Empa ho le joalo, Ntate, Setulo se lumelletse batho ba tlileng ba imamelletse bosaoana, ba re senyetsa Ntlo ena ka li-point of order [Liatla le Lerata]. Hore ebe re nka lihora tse tharo, Honourable Speaker, is unparliamentary [Lerata]. Hore ebe re lutse hora tse tharo batho ba ema ka ntlha ea tsamaiso kamor’a ntlha ea tsamaiso. Ntlha ea tsamaiso kamor’a ntlha ea tsamaiso.
Kahona, Ntate Speaker, boemo bona boo re seng re le ho bona ho hlakile hore the point of order is been abused by the people kapa batho ba seng ba se na lipalo ho re sitisa hore re etse mosebetsi oa Ntlo ena ka point of order [Liatla]. Batho bana ba re sitisang ka point of order, Honourable Speaker, ke batho ba senang lipalo, ba ke keng ba tseba le ho fana ka lipalo feela joale ba re emelletse ka point of order [Liatla].
This point of order, Honourable Speaker, is being abused and ka pel’a mahlo a hau, Ntate. Re u kopa hore, Ntate, u ke u re namolele hore re ke re bue lintlha tsa bohlokoa tseo Dr. Mahali a batlang ho li tšohla ka pel’a Ntlo ena tsa batho, Honourable Speaker. Tsa batho ba hiriloeng ka likhafa tsa naha ena, ka melao e tsamaisang naha eona ena. Feela batho bao re ba hirileng, Honourable Speaker, ba fihle ba etse conference mono ba re bolelle ka ho re ruta hore na re etse mosebetsi oa rona joang re le Maparamente.
Ka hona, Honourable Speaker, ke ne ke re u ke u kene lipakeng, Ntate. Ak’u re namolele re etse mosebetsi oo re u tletseng mona Paramenteng, re se ke ra emisoa ka li-point of order tseo kannete li seng li se na moelelo. Kea leboha.
RT. HON. MR. SPEAKER: Setho se Khabane, ke ile ka supa mona….kapa ke qale mona. Ho thata haholo ho a Presiding Speaker hore ha Setho se Khabane sa Paramente se ema ka ntlha ea tsamaiso a hane, that is the most difficult thing [Lerata]…..Honourable Members, ka ‘nqena ka mona hona le phoso e suptjoang joale taba eo e tsoala phoso e ‘ngoe ea hore e re Speaker a se a eme a ntse a bua ebe ho bua batho ba baholo haholo. Ba bua nako e telele. Joale taba eo le Speaker le eena o ntse a tseba hore bana ke ba baholo joale o’a thola ha ba bua, o ntse a re “order, order”. A qekisa hore joale batho bana ba baholo ba tla ithapela ba tlohele ho bua e le hore a tsebe ho etsa ntlha eo a hlokang ho e etsa. ‘Na kea e bona ntho ena e etsahalang,’me joalokaha ke supile makhetlo a mararo ke le hona mona, ke e bona e sebetsa ka tsela eona ena hantle ea point of order [Liatla].
Ke ntse ke lumela hore re tla tlameha hore re tle re lumellaneng hore na taba ena e sebetsoe joang. Ke ha Speaker a se a bona abuse e kae a ka bang le matla a hore e re ha Setho se ema se re point of order, a re “no, sit down, Honourable Member, ha ke ufe point of order”, ho tlameha ho lumellanoe. Ha e le kajeno to expend Speaker hore a be a se a iketsetsa molao oa hae o mocha from here, ae, ena e ke keng ea etsahala. Ho lokelang ho etsahale ke hore ho lumellanoe hore ho bonahala ntho ena ea point of order e le subject to abuse joale Speaker a be le matla a hore a tle a thibe h’a se a bona the tendency towards abuse.
Ke lakatsa hore taba ena ebe e hlakile ‘me ke le hopotse hore we are inside the debate ea taba eo ke ileng ka e teka ‘me ha ke lula fatše ke lebelletse hore batho ba eme to debate to issue on the floor of the House [Lerata le Liatla]. Setho se Khabane sa Motete, point of order.
HON ADV. T. MOJAPELA (Motete): Ke u leboha, Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano. Kea leboha ka sebaka seo u mphang sona, Mohlomphehi. Ke kopa ke kene tabeng ea Mohlomphehi Matlakeng, Mohlomphehi oaka, ka boikokobetso [Lerata]…
LITHO TSE KHABANE: H’a e-s’o bue [Lerata].
HON. ADV. T. MOJAPELA: Oh! Point of order!
RT. HON. MR. SPEAKER: Ae, ena eona is a genuine point of order ea hore che, Mohlomphehi oaka, ‘na ke nahanne hore u eme ka point of order. Empa ha re kena tabeng e lokela e qale ka the mover a bue taba. Tsoelapele, Setho se Khabane sa Matlakeng.
HON. DR. M. PHAMOTSE: Kea leboha, Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano… HON. M. MOTŠOANE (Mafeteng): Point of order!
RT. HON. MR. SPEAKER: Point of order, Setho se Khabane sa Mafeteng.
HON. M. MOTŠOANE: Kea leboha, Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano. Ha ke tsebe hore na ke tla bese ke tsoa tseleng haholo ha ho se ho buoe taba ea point of order haholo hakana. Ke kopa ke akhele molangoana ka taba eona ena ke lumela hore e tla ke e tlise botsitso ka hare ho Ntlo ena kapa control tabeng ena ea point of order. Ho oa bonahala hore letsatsing la kajeno hore taba ena ea point of order ha se ntho e monate haholo moo Setho e tlamehang ho teka taba ka hare ho Ntlo joale e be Litho tsa Ntlo li ema ka li point of order tse tlontlollang Ntlo kapa li bonahala li ntša Ntlo ena ka hare ho taolo.
Kea leboha, Mohlomphehi, hobane u re bontšitse kajeno hore e se e le lekhetlo la boraro u le ka hare ho Ntlo ka mona kapa u lutse mono moo u lutseng hona teng u bona ketsahalo ea mofuta o tjena. Taba ena e re ho rona e fitisa molaetsa re le Litho e kaba ka mahlakore ka bobeli hore re itlhokomele beng baka re le Litho hore ha re abele sechaba toka hakakang. Ho oa bonahala hore Litho tsena tseo tsa Ntlo ena ha fela ke taba ena ea point of order eo e koatisang haholo Litho tse ka lehlakoreng la letsoho laka le letšehali hakana. Ho oa bonahala, Mohlomphehi, hore ba koatisitse Sechaba ha mpe hakakang ka ntho ena ea point of order.
Letsatsing lena taba ena ea point of order e etsahala ka letsohong lena laka le letona ka mona ka moo ke leng hona ka teng ebile e kanna ea ba thuto ena e hlaha ka lehlakoreng lona lane ke lebeletseng hore ho tla ba joalo. Lehlakore lane ba entsi ntho e bitsoang ruta ntsi joale ba hlokomele hore ba ile ba ruta tšoene ho jaeva joale kajeno e jaevaho ba feta. Ha ke so bone ntho e mpe hakana eo ke nkareng Litho tsa Ntlo li ile tsa qala ho re ruta mokhoa o mobe hakana ha o fihla ka hare ho Ntlo ena ea sechaba. Ka hona ke re, Mohlomphehi, ke Setho sa Ntlo se mpang se etsa khalemo. Ke bona le ha u se u buile ka thata hakana hore re lumelle Mohlomphehi Matlakeng hore a bue litaba joale ba ntse ba ema hape ba etsa point of order hapehape ka hona ke khathala matla ho na taba ena ke e bitsoang mang. Kea leboha, Mohlomphehi.
RT. HON. MR SPEAKER: Che, ke bona ekare Setho se Khabane ruri ea ‘maruri u utloa ntho eo ke utloang lenna ha ke eme mona. Ke lebeletse hore Litho li etse mosebetsi o molemong oa sechaba joale e ba ka nako engoe, ke sa tsebe hore na ho etsahetseng ho tlaba ka mokhoa o na ona. Re tla lula ka mona the whole meeting and have not achieved anything as to speak. Ke se ke le ho Setho Se Khabane sa Matlakeng.
HON. T. MOSETLELO (Mount Moorosi): Point of Order!
RT. HON. MR SPEAKER: Point of Order Setho se Khabane sa Mount Moorosi.
HON. T. MOSETLELO: Kea leboha, Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano. Kannete Mohlomphehi Mafeteng a mpe a hule lentsoe litšoene, ke eona e nkemisang ea bohlokoa. Litšoene ke liphoofolo tse tšoanang le batho ba bang tjena ba haeso Fika le Matšoana mane ke hona moo le fumanehang hona teng le Manong. Ke liphoofolo tse kotsi haholo. Ha o kenella hare koana letsatsaneng ehlile ke hona moo litšoene li fumaneng hona teng, ‘na ke ea li tseba. Ke batla ke lisitse le tsona liphoofolo tsa heso ka mono joale kannete ha ba ntšoantša le tsona ke taba e bohloko haholo. Motebong ha o bile o tsoile o lo thiba liphoofolo li fihla li jele lijo tsohle tse neng li le teng ka mono ke litšoene tseo, joale kannete rona ha re joalo. Ke Setho se se nang le lerata ka hare ho Ntlo ena se hlomphang haholo. Ke thokolloa ke litšoene hobane ke litseba ebile li tšoana le batho ba bang haeso koana. Kannete bothata ba litšoene bo boholo haholo hobane le ha o ka bona li salane morao li lata e kholo e liehang ho tsamaya li o tšosa haholo. Le ha hole joalo kannete ke re ka uena, Hon. Speaker, Mohlomphehi Mafeteng a hule lentsoe litšoene.
RT. HON. MR SPEAKER: Bahlomphehi baka, le ea hopola hore re e re lumellane hore ha hona point of order holima point of order e ‘ngoe. Ho na le mantsoe a Sesotho a reng: “Tšoene ha ipone lekopo.” Ha ke so ka ke bona Mosotho ea buang mantsoe ano a bua le tšoene. Ke e ke utloe motho a re oena o etsa tjena empa ‘na ha ke etsa o re ho fosahetse. Tšoene ha ipone lekopo. Motho o re Litho tse Khabane ho jaefa joale Litho tsa ruta tšoene ho jaefa joale e se ejaefa ho li feta. Ha ke e tse ruling e tjena. Mantsoe ana, Mohlomphehi oa Mafeteng, ha tšoane hantle le mantsoeng a reng tšoene ha ipone lekopo hobane ana a re ho rutuoe tšoene ho jaefa kahona taba ena ha se Sesotho. Ke kopa u hule mantsoe ao, Mohlomphehi.
HON. M. MOTŠOANE: Kea leboha, Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano le ha ke makatsoa ke Mohlomphehi Matlakeng ha re ntse re leka ho mofa sebaka sa ho bua e be eena o ema ka point of order. Le ha hole joalo taba ena ke maele ‘me ke maele a Sesotho a buang ka taba ea ho ruta tšoene ho jaefa. Litšoene tse ling li ruta tšoene e ngoe ho jaefa joale e be Mosotho a re, o rutile tšoene ho jaefa joale e se e jaefa ho o feta. Kannete ke kopa ke hule mantsoe ana a litšoene tse jaefang. Kea leboha.
RT. HON. MR SPEAKER: Ke leboha haholo Setho se Khabane sa Mafeteng. Ke ne ke ntse ke bona hore oa belaela empa u qetelletse o phethile kopo eo. Kannete ke leboha haholo e le hore re tleng re qobe hore ka moso batho ba tle ba nke monyetla ka taba eo e be isa hore e khopise batho ba bang kapa e ba utloise bohloko haholo athe e ne iqaletse e bueha ka moea o motle. Ho na le taba ea hore Setho se Khabane sa Matlakeng se bue litaba tsena.
HON. M. HLALELE (Thaba-Phechela): Point of order!
RT. HON. MR SPEAKER: Point of order Setho se Khabane sa Thaba-Phechela.
HON. M. HLALELE: Kea leboha, Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano. Ke elelloa hore litaba tsena tse buaoang mona ho tloha u itse Mohlomphehi Matlakeng a re behele litaba o buile litaba tsa bohlokoa haholo tsa ntla ea tsamiso tse kenyeletsang le litšoene, joale ke ne ke re ke kopa re ekeletsoe nako.
RT. HON. MR. SPEAKER: Order! A’ko kobe hanyane Setho se Khabane ThabaPhechela. Molemo oa hore Setho se hule mantsoe ka boikhethelo kapa ka ho koptjoa ho etsa joalo ke hore taba eno e fele. Taba eo e felile ho keke hoa khutleloa ho eona hobane monga eona o e hutse ka pela Ntlo ena joale ho khutlela ho eona ke ho etsa ntoa joale. A ka etsa joang ntle le ho hula mantsoe haeba a se a buile. O hutse mantsoe joale a se a buoa ke uena Setho se Khabane joale e se e le a hau. U se u tlameha oa lule hobane u se a hutse. Setho se Khabane le uena a hula mantsoe hau qeta o tsoelepele ka ntlha ea tsamaiso.
HON. M. HLALELE: Kea leboha, Mohlomphehi Motsamaisi oa Lipuisano. kannete ke hula litšoene tseno. Kannete ke kopela Setho se Khabane Mohlomphehi Matlakeng, hore a ekeletsoe nako ho bua litaba tsena tseo hlokoang ke sechaba. Ke na le nakoana lenna ke le ka mona. Ha ‘muso o tla oela ke tseba hantle e etsahetse ka makhetlo ke le ka mona. Ke ne ke bone ho etsahala tsona lintho tse kang tsona tsena. Batho ba bang ba bile ba e toloka ka hore motho ha a se a shoele joang kapa joang ha a na monyetla o tla tseteloa. Ntho eo ke ithutang eona ke hore re meneka re kena mona re tsoa le mona, e ke ke ea re thusa ka letho re ile ra ‘na ra e etsa ha ho ka ba hoa thusa letho.
RT. HON. MR. SPEAKER: Honourable Member, nako ea ho kopela Setho hore nako ea hae e eketsoe ke ha a se a ntse a bua joale u hlokomela hore nako ena e tla tloha e fella motho enoa a ntse a sisitse. Hona joale ha ke u koale ke mpa ke re e tšoare hanyane a bue e tle e re ha u bona e ka nako e tla mo fella a ntse a sisistse e be u mo kopela hore nako ea hae e eketsoe. Tsoelapele Setho se Khabane sa Matlakeng.
Ntlha ea tsamaiso Setho se Khabane sa Thuathe.
HON. V. TSHEKA (Thuathe): Kea leboha, Mohlomphehi Motsamaisi. Ke mametse litaba tsena li ntse li buuoa ka makhethe. Ke tšohile, Mohlomphehi, ke bona ekare u bua taba ea bohlokoa, ha re tlameha ho e hlompha re lule fatše batho ba llang ka eona ke bona ba boelang ba ema hape.
HON. M. S. LEHATA: Honourable Speaker, Setho se Khabane ha se lule mono, se tsoile tseleng ha se tlameha ho bua, ha re se mamele ha se lule mono.
RT. HON. MR. SPEAKER: Ke hlokometse hore u ne u tsoile nakong eo ke nehang taba ena. Hoa lumelleha hore ha u ne u le sieo, ke ile ka bontša hore ehlile ho bonahala bothata bo ntse bo le teng tabeng ea lithusa lentsoe. Batho ba bangata ba se ba buile ba se moo ba lulang teng ka lebaka leno. Ba hlile ba lumelletsoe e le hore litaba tsona li fete. Setho se Khabane sa Thuathe, tsoelapele.
HON. V. TSHEKA: Mohlomphehi, litaba tsena tse ntseng li etsahala hona joale tse bileng li thibang le ntlha ea ka ea tsamaiso li thijoa ke Bahlomphehi ba baholo ba tsebang molao bao re ntseng re ithuta ho bona. Ke belaela hore lebaka ke hore e be re kena ka mona ka hara Ntlo re ea sechoa feela ha re etsoe test ho utloa hore na, kea kopa, Mohlomphehi, hore re be le breatherlizers. Molemo oa breatherlizer ke hore re tle re kene ka Ntlong ka mona re hlompha. Re tlo kena ka Ntlong ka mona re inahanne hantle re noele tea le coffee hoseng eseng hohong. Kea leboha.
RT. HON. MR. SPEAKER: Litho tse Khabane, ke utloa taba e buuong ke Setho se Khabane sa Thuathe. Ha ke le mona ke ikutloa nke ke ka lumellana le the idea of the breatherlizer for Honourable Members of Parliament because they are honourable. Taba ena ea breatherlizer ke ile ka e bona e sebelisoa litseleng moo ho lebeletsoeng hore batho ba khannang likoloi ha se bohle ba honourable. E leng hore babang ba ka ‘na ba etsa liketso tse sa lebellehang hobane ha se bohle ba honourable. Bana ba ka mona kaofela hoa bona they are honourable members. Ha ke hloke breatherlizer.
Ntlha ea tsamaiso Setho se Khabane sa Matelile.
HON. M. MAPHATHE: Kea leboha, Mohlomphehi. Ke ile ka utloa hantle ha u bua ka ho sitisoa ha lipuisano, ke ne ke re hore litaba tsena re tsebe ho kena ho tsona hantle ke kopela Ntlo ena nako hore e eketsoe. Motho ea hanang o na le tokelo ea ho hana fela ke uena ea tla etsa ruling, Mohlomphehi. Ke kopela Ntlo ena hore e ekeletsoe nako ho fihlela ka hora ea bosupa.
RT. HON. MR. SPEAKER: Setho se Khabane sa Matelile, kopo ea mofuta oo e lokela hore e tataisoe ke Standing Order. Ak’u li hlahlobe u tle u re bolelle hore na u itataisa ka which standing order re tle re tsebe ho tsamaea ho latela ka Standing Order.
Ha re e hlaloseng, Bahlomphehi, le eona ena taba. Setho se Khabane sa Qeme se eme ka point of order, ea ba Setho se Khabane sa Matlakeng se ema haufinyane haholo le lebokose. Setho ha se se se eme haufinyane le lebokose ke hore o kopa hore ho se ke hoa kena kenanoa le eena. Ka lebaka lena ke tla fa Setho se Khabane sa Qeme a etse point of order, Setho se Khabane sa Matlakeng kamorao ho moo se tla bua taba ea sona.
HON. S. HAKANE: Kea leboha, ntate Speaker. Kea kholoa ke thetha litaba tsa ka hantle ka makhethe ke hopola hore Setho ha se batla ho bua se sa sitisoe ke letho se lokela ho etsa kopo e khethehileng pele a bua eseng hara litaba tsa hae a be a se a qhoma fela mane a tlo ema mona. O lokela hore a etse kopo e joalo pele a bua. Ke rata hore, Hon. Speaker, taba ena u ke u e hlahlobe hantle e tle e tsebe hore e nepahale ka hara Ntlo ena. Ke batla hore pele ke tsoelapele kea bona hore u busy, Mohlomphehi, ha u so ‘mamele.
RT. HON. MR. SPEAKER: Ha u ka oa hopola Setho se Khabane hore na ke itseng. Ke itse Setho se Khabane sa Qeme se eme ka ntlha ea tsamaiso. Eare a se a eme ka ntlha ea tsamaiso ea ba Setho se Khabane sa Matlakeng se ema pela lebokose e leng ketso e reng ke kopa hore ke bue ho sa kena kenanoe le ‘na. Ka u fa point of order hobane ke nahana hore u bua ka ntho eo e seng ena, hobane ena e tlile kamorao. Haeba point of order e teng e behe fela e se ke ea thetsa boemo bona.
HON. S. HAKANE: Kea leboha, Honourable Speaker. Pele ke kena ka hara lebala lena la lipolotiki, ke ne ke ile ka shebella litaba tsa Ntlo ena haholo. Ke ne ke ile ka ithuta boemo ba tsamaiso ka mona. Ke ne ke so ka ke bona mantloane a joalo a Paramente ka nako eno. Ke a mang a mabaka a ileng a etsa hore ke tle mabaleng a lipolotiki. Taba ea ka ha ke cho joalo ke leka hore ‘nete ea sala Mohlomphehi Matlakeng o hlahile ka taba eo ho thoeng ke public concern. Ke bona taba ena ke utloa ke sa tsebe hore na hantle ha e le li-reform e le taba ena, taba ee ea public concern e tsamaea joang?
Ho na le lintho tse kholo tsa li-reform tse amang sechaba haholo ho feta taba ena. Kea ipotsa hore na mantloane ana a Ntlo ena hoa be sale ho bapaloa ka sechaba kantle ka mane ho hlaha litaba tseo ho thoeng ke public concerns feela e be the biggest part of the public concern e beuoe ka thoko ho buuoa ka something else e leng li-reform. Ke kopa hore, Mohlomphehi Speaker, u ke u hlolose ka ho toba hore na hantle ntho eo ho thoeng ke public concern etla ka hara Ntlo kamoo ha ho etsahaetse eng? We need to know. Ke rata hore Ntlo ena e Khabane e se ke be ea fetoha mantloane a Ntlo e fetileng ha ke tla kena lipolotiking mona. Therefore, Hon. Speaker ke u kopa ka kotlolloho hore ha u tla ho sheba taba ena, u e shebe ka tsela e hlakileng hantle. Kea leboha.
RT. HON. MR. SPEAKER: Order! Honourable Members. Setho se Khabane sa Qeme. Taba ena ea li-reform e se il’e ea hlaha kajeno. Ra supa hore il’e ea thulana le mathata. Eseng hobane e se ntho ea bohlokoa sechabeng sa ha bo rona. E le hobane il’e ea thulana le bothata. Empa taba eo ha e sitisi hore ka Paramenteng Setho se Khabane se ka ema ka taba e sensitive and really to the of public interest. E leng ntho etsahetseng ka Setho se Khabane sa Matlakeng. E le hore lintho tsena tse peli ha li thulane. Ha se hore nakong eo litaba tsa li-reform li qauoeng teng joale Litho tse Khabane li ke ke tsa tsoela pele ho etsa mosebetsi oa Paramente ka moo li bonang ka teng. Setho se Khabane sa Matlakeng sene se se se eme pela lebokose. Kea molokolla hore a tsoele pele a bue litaba.
HON: M. MOTSOASELE (Motimposo): Ntlha ea tsamaiso! Kea leboha, Mohlomphehi…
RT. HON. MR. SPEAKER: E re ke hle ke thibe e n’goe hakhutoanyane feela hore, Setho se Khabane sa Motimposo, ke ne ke se ke ile ka re ho ema mona hoa Setho sena se Khabane ke ho ikopela. Ke tsela e n’goe ea ho ikopela. Kea bona hore e ka nna ea ba ehlile re re motho ha a se a eme mona mehlomong le point of order e ka ritsa hanyane, ra mpa ra amohela kopo eno ea hae ea hore a eme pela lebokose a buoe litaba tsa hae uninterrupted. Tsoela pele Setho se Khabane.
U ntšoarele, Mohlomphehi. Hona le litaba tse ling hape tsa point of order. Mohlala; moo motho a etsang nthoe mpe kapa a roakang emong joalo joalo. Those kind of point of order tsona li tlameha ho amoheloa. Empa e le hore li-point of order … haeba ho joalo ke tlameha ho mamela feela u tsebe hore ha e se taba eo ea ho roakana ke tla khaola ka lehare.
HON: M. MOTSOASELE: Kea leboha, Mohlomphehi, ha u qeteletse u phile monyetla. Kannete ke khathatsehile ke le Molula-Setulo oa Woman Caucus. Tsela eo bo ntate kapa Bahlomphehi ba bo ntate ba re tšoereng ka eona ka mona. Ke bua ke itšetlehile ka taba e entsoeng ke Mohlomphehi Lehata, ha ne a etsa address Mohlomphehi Thuathe (Honourable Voeswa Tsheka). O mosupile ka monoana continuously. Ka mokhoa o nyenyefatsang hoo ke ipotsitseng hore na tsela eo ‘na ke utloang ke ameha ka eona e be Mohlomphehi Thuathe o joang. Ebile a etsuoa sena u shebeletse, Mohlomphehi oaka. Ke kopa hore u tšereletse Bahlomphehi ba bo ‘m’e khahlanong le tlhekefetso ea Bahlomphehi ba bo ntate. Kea leboha.
RT. HON. MR. SPEAKER: Setho se Khabane, re ea e utloa taba eo ea point of order. Ka bo ‘na ha kea hlokomela le ho bona taba eno. E leng hore nka beha feela khalemo hore re ile ra buoa ka taba ea ho supa batho ka menoana ra ba ra bontša hore ha ea nepahala kannete. Re tsoele pele ho ba Honourable Members of this House. Tsoela pele, Setho se Khabane sa Matlakeng.
HON. M. PHAMOTSE: Kea leboha, Mohlomphehi. Ke rata ho teka taba mona, Mohlomphehi, eo ke hlileng ke se ke bile … ke motho ea keremang mokhoa oaka. Ke hore ntlha tsaka li sebile li qalakane tjena empa, Mohlomphehi, ke tla le ka hore ke li bokelle hobane ka morao ho lihora tse nne kaofela re ntse re sokolo, empa ke tla li bokella. Taba eaka, Mohlomphehi, eo ke e tekang mona ke hore ho bile le phatlalatso e neng e kenyelitse Litsi tse tharo tsa Tšireletso ebile e le Litsi tseo, Mohlomphehi, motho ha u lisheba ke sheba seale-moea-pono ke fumaneng hore kahare…
HON. N. MOSHOESHOE: Point of order!
RT. HON. MR. SPEAKER: E be, Mohlomphehi, u utloile hantle hore na point of order e ka lumeloang boemong bona ke e feng. E behe ka potlako re qete.
HON. N. MOSHOESHOE: Kannete mahlo a sechaba a ho rona hona tjena le ho feta nako e feng kapa e feng. Mohlomphehi Makhaleng (Hon. Mootsi.Lehata) o qeta ho otlolla maoto a beha tafoleng ea Paramente pela hau ha kaalo-kalo u le Setulo pela ofising, abile a se le moo a lulang teng. Lintho tse ling li theola seriti sa Ntlo ena. Kannete hosane u tlare ba nkile maoto a hae ka mechini ba tlosa ka tlasa tafole ba tlisa ka holima tafole, joalokaha a ntse a re ba mosothile. Kannete taba ena ha e ntle.
RT. HON. MR. SPEAKER: U e behile, Setho se Khabane. Le ‘na ka mahlo a ka ke e bone hobane Mohlomphehi Lehata o haufinyane haholo le ‘na. Ha hona phoso ha chakile empa kannete maoto holima tafole kapa holima desk ha ho oa nepahala, Setho se Khabane. Ke lumela hore ha u na ho tsoela pele ho etsa joalo hape. Setho se Khabane sa Matlakeng.
HON. DR. M. PHAMOTSE: Kea leboha, Mohlomphehi. Ke ne ke re ke ile ka shebella sea-le-moea pono moo ke ileng ka fumana ke bona Boeta-pele kapa Boikameli ba Litsi tse tharo tsa tšireletso kahare hona naha ea Lesotho e leng Lesotho Defence Force, Mapolesa le Mautloela. E itse ha ke shebile ba lutse mono tafoleng e ntle ba le bararo hona le lifolakha ka mora bona ka mona joale ka ba le thahasello e kholo joalo ka Mosotho. Kannete, Mohlomphehi, e ile ea ba ka tšoabo e kholo ha ke mametse feela hore na e be Baokameli bana ba Litsi tsena tsa Motlotlehi ba bua eng ha e le letsatsing leo.
Ke ile ka fumana khahlanong, Mohlopphehi, le tse ‘na ke litsebang tseo ba tšoanetseng ho li sebetsa le lipuo tse ke tsebang ba tšoanetseng ho li bua. Kannete ba ile ba ipuela litaba tse lebang koana. Ka fumana hore tsena litaba ha se litaba tse ka buoang ke Litsi tsa tšereletso ka Bookameli bo bokalo-kalo. Ea ba kea makala joale ka mamela hantle, Mohlomphehi. Ke ile ka tšoara litaba tse ‘maloa nyana tse ling li ile tsa ntahlehela ke ho makala le ho tšoha. Empa tseo ke ileng ka hla ka litšoara haholo ke tse peli, hobane Litsi tsena ho ne ho bua Mookameli oa Sepolesa. Ke hore a bua, Mohlomphehi. Ea pele eo ke ileng ka e makalla o ne a bua ka lietsahala tsa ka Paramenteng ka mona. A bontša hore eena … ha ke tsebe hantle le haeba o ne a kopanyetsa le ba lutseng le eena. Hana ho amohela hore ka mona ka Paramenteng ho tle ho oele puso.
Ha esale ke ahlama ka noa metsi. Ka ema ka lula, Mohlomphehi. Ka ferekana ka mosheba hobane ke motho eo ke motsebang, Mohlomphehi, re batla re le bahaisane. Ka re na e be ke eena. Ka fumana hore ke eena. Ka thola, Mohlomphehi, a bua e n’goe. Ha na e n’goe o ile a reng batho ba Molimo. A re ho sekebe hoa kena motion ho kena taba ea li-reform feela ka Paramenteng ka mona, Mohlomphehi, ka khathala matla hape. Ka be ke thola ke imamela hanyane. Ea ba ha ntse ke mo mametse, kannete tse ling il’e eaba ha ke sa litšoara hantle. Hantle-ntle eaba…
HON. S. MOCHOBOROANE (Minister of Health): Ntlha ea tsamaiso!
HON. DR. M. PHAMOTSE: Ea boraro eile ea e ba hore, Mohlomphehi u tšireletsa ‘Muso oa rona, joale ke sa tsebe na haa re rona o re mang. Eaba o re rona re tla tšireletsa ‘Muso oa rona. Ka thola hape, Mohlomphehi…
RT. HON. MR. SPEAKER: Ntšoarele hanyane feela, Setho se Khabane sa Matlakeng. Honourable Minister of Health, hakere u utloile hantle hore na ke itse ke lumela li-point of order lifeng?
HON. S. MOCHOBOROANE: Yes, yes! Ntlha ea tsamaiso eo ke emang ka eona ke hore re lumeletse Setho se Khabane sa Matlakeng hore re tlo etsa debate taba ena. Kutloisiso ea rona ke hore monga eona eo a e behang ehlile o etseba hantle. Ha re ho rona ha sa etseba hantle joale re tlameha ho tla etsa debate, re tlo debater litaba tseo e seng tsa ‘nete? E le ho bolela hore re entse phoso ea hore re lumelle litaba tseo monga tsona a se nang ‘nete ka tsona. Moo a fosang tsamaiso teng ke hore e be re tlo bula debate holima ntho eo eseng ea ‘nete ea seng a sa e hopole. Ke kopa re lokise taba eno, Mohlomphehi.
RT. HON. MR. SPEAKER: Order! Ha rena ho thiba Setho se Khabane ho tsoela pele. Empa ehlile u se ke oa thekesella mo u reng ha u na bonnete, se ke oa cho joalo. Bua taba eo u e tsebang u se ke oa ea ho e u sa e tsebeng. Eno eo u e hopolang u e tsebang e tla re tataisa. Tsoela pele, Setho se Khabane.
HON. M. G. MOFOMOBE: Ntlha ea tsamaiso!
RT. HON. MR. SPEAKER: Ntlha ea tsamaiso, Setho se Khabane Mohlomphehi Mofomobe. U utloile hantle hore na li-point of order tseo ke li lumeletseng ke tse joang, Mohlomphehi?
HON. M. G. MOFOMOBE: Mohlomphehi, ke mpa ke re feela selomong se fetileng ha ke qala ho bona taba ena ea ho ema Tafoleng mona (Dispatch Box) ka uninterrupted speech e ne e etsoa ke Mohlomphehi S. T. Rapapa (Former Member for Mosalemane Constituency). O ne a etsoa heckle mane eaba oa tla Tafoleng mona o fihla a ema hona teng. Ea ba Mohlomphehi Motanyane (Former Speaker) o re ha
Setho se Khabane se se se eme mona ha hona point of order ha hona letho le ka etsahalang ha se a eme mona. Joale ke re, Mohlomphehi, maybe you refer to Hansard. Ke ea tseba mehleng ea Ntate Kolane o ne a kare na Erskine May o reng. E ne ke qala ho e bona hore motho a se a ntse a eme Tafoleng be ho ntse ho ba le lipoint of order. Ke qala ho e bona. Che ho ka etsahala hore e be ntho ea fihla democracy e be e tsitsinya metheho joalo ka ho boletsoe, e be metheho ke eona e tsitsinyehang ha ho etsahala tjena. Kea leboha.
RT. HON. MR. SPEAKER: Order please! Lintho tse peli, Setho se Khabane. Ea pele ke hore boteng ba hau ka mona ho bile le ntho eo ke ne ke ee bona e le tumellano ea hore there are thing that can happen here, tse hlokang u eme ka point of order. Le ha Setho se ntse se eme mona hobane li le mpe kapa li le kotsi. E le hore ho thata ho ‘na hore ke amohele hore hona le nako eo ho sena point of order ka Ntlong ka mona. It is very difficult. Ke mokhona ke u lumeletseng ha u ema ka point of order. Ke lumela hore u ne u ema ka point of order expecting me to give you the space to talk and I did, ‘me u ile oa fela oa bua. Tsoela pele, Setho se Khabane.
HON. DR. M. PHAMOTSE: Kea leboha, Mohlomphehi. Ke rata ho hlalosa taba ke ena mona. Hore …
RT. HON. MR. SPEAKER: Ache kea e bona taba ena e thata. E thata haholo. Setho se Khabane sa Matelile your point of order! Tsoela pele feela u tsebe hore ke tla u koala ha ke bona e se eo ke e nkang e lekane hore e ka thetsa taba ena.
HON. M. MAPHATHE: Ntlha ea tsamaiso eo ke emang ka eona ehlile e ipapisitse le litaba tsena tseo li ntse li etsahala. Ke hore ke ne ke kopela Setho se ntseng se bua nako ea hore u ke u moekeletse. Kea leboha, Mohlomphehi. U moekeletse ka 30 minutes.
RT. HON. MR. SPEAKER: Order, Honourable Members! Hoa bonahala hore litaba tsa rona kajeno ha lia tsamaea hantle. Joale, nako e otlile, ‘me e otla re ntse re le ka har’a taba ena. Ka lebaka lena re tla boetse re qala hona mona moo re qeteletseng teng hosane.
We have come to the end of the Business for today and the House is adjourned until tomorrow afternoon at 2:30 p.m.
ADJOURNMENT
Thereupon The Rt. Hon. Mr. Speaker adjourned the House without question put, pursuant to Standing Order No.16(4).
The House accordingly adjourned at 6:30 p.m.